VİDEO - Neneden toruna miras meslek: Deq

Mümin Ağcakaya

TİGRİS HABER - Dövme ve deq antik çağlardan beri insanların bedenlerine yaptırdıkları bir işaret ve desen sanatıdır. Dövme halen yapılıyor olsa da yapım ve desen açısından farklı bir işleme tekniğine sahip olan deq artık yok olmayla yüz yüze kalmış bir sanattır.

Diyarbakır Sur içinde küçük atölyesinde ninelerinden öğrendiği bu sanatı devam ettirmeye çalışan Fatma Temel’le deq sanatı, yapım tekniği ve dövmeden ayıran özellikleri üzerine konuştuk.

İnsanların bedenleri üzerine yaptırdıkları işaret ve desenler oldukça eski tarihlere kadar dayanmaktadır. Marko Polo, Herodot gibi birçok gezgin, tarihçi ve araştırmacılar bu sanatla ilgili bilgiler aktarmaktadırlar. Mezopotamya, Mısır, Hindistan, Cezayir, Avusturya, Yeni Zelanda, Japonya ve Amerika yerlilerine kadar geniş bir coğrafyada rastlanmıştır.

Antik çağlardan günümüze insanların bedenlerinde yaşatıla geldiği, insanların sosyal yaşamlarını, inançlarını, kahramanlıklarını, erdemliliklerini, hangi soya ait olduklarını, mutluluklarını, kötülüklerden korunmaları gibi düşüncelerle çeşitli simgeleri bedenlerine nakşetmişlerdir.

Derin anlamları var

Bir dönem yaygın olarak yaptırılan ama artık yok olmayla yüz yüze olan bu sanatı canlandırmak için Diyarbakır Sur içinde açtığı atölyesinde konuştuğumuz Fatma Temel; bu sanata ilgisinin nereden geldiğini;

“Mardin'in bir köyünde yaşıyorum. Köyde de yaşlı nenelerin çenelerinde olsun, alınlarında olsun böyle motifleri görüyordum ve ilgimi çekiyordu. Bunların ne olduğu ve ne anlama geldiği bende çok merak uyandırıyordu.  Bende araştırdım ve onların sadece estetik anlamda yaptırmadıklarını gördüm. Çünkü bunun çok daha farklı ve derin anlamları olduğunu düşünüyordum. Önce kendi üzerimde yapmak istedim. Başta kalemle çizdim, nasıl yapıldığını da bilemiyordum, aslında cesaret de edemiyordum. Sonra yapılışını onlardan öğrendim.” Diye Deq işine nasıl merak sardığını anlatan Fatma Temel dövme ile deq arasındaki farkı şöyle anlatmaktadır;

Dövme ile deq arasındaki fark

 “Deq’ın kendine has yapılış şekli ve kendine özgü motifleri ve anlamları var. Ama herhangi bir nesneyi dövme şekilde yapabilirsin ve buna herhangi bir anlam kazandırmak zorunda da değilsin. Dövme nesneyi olduğu gibi yansıtmak bir nevi fotoğraflamak gibi bir şeydir.  Ama daq daha çok derin anlam içeriyor ve yapan kişi buna anlam katabiliyor.  Böyle bir özelliği var. Herhangi bir kimyasal madde kullanmadan sadece anne sütü ve is kullanılarak yapılmasıdır. Bir gelenek olarak yapılması da insanlara ayrı bir farklılık ve güzellikte katabiliyor.

Ama dövme bu şekilde değil. Şu anki gençlerin çoğu dövmeye yönelmiş durumda. Ama çoğu da deq’ı ve nerede yapıldığını bilmiyorlar.

Bana burada deq yapıldığını bilmiyorduk, çok arıyorduk, biz de yapmak istiyorduk diye geri dönüşler oluyordu.

 İnsanların böyle bir şeyi aradığını ve bulamadığını da fark ediyordum. Bu dönütler fazla olduğu için ben de küçük bir atölye açma kararı aldım ve deq’ı gelecek nesillere aktarmak için de elimden gelen çabayı göstermek istiyorum.”

Kız doğurmuş anne sütü kullanılmaktadır

“ Deq’ı özel kılan şeylerden birisi ise deq’ın yapılışında kullanılan malzemelerdir. Bu malzemeler anne sütü ve lamba isidir. Kız çocuğu doğuran anne sütü. Eskiden bereket getirdiğine inandıkları için anne sütü karıştırılarak yapıyorlar. Tabii farklı coğrafyada ki insanlar farklı şekilde yapmışlardır. Bazıları yumurta sarısıyla, bazıları hayvan dalağı ile isi karıştırarak, bazıları da ot özünü ve isi karıştırarak yapmışlardır. Ama çoğunlukla anne sütü ve is kullanılmıştır.”

Çok farklı amaçlarla kullanılmıştır

Kadınlarda olsun erkeklerde olsun geçmişte çok farklı yöntemlerle, farklı amaçlarla yapılmıştır. Eski Mısır'da ticari amaçla, bazı yerlerde kadınlar kendine özgüvenin, bir karşı koymanın biçimi olarak, soyluluğun, bir inancın, kahramanlığın, kötülüklerden arınmanın, sağlıklı olmanın bir soya ait olmanın simgesi olarak da kullanılmıştır. Bazı kadınlarda üstüne kuma gelmesin diye avuçlarına, ellerinin üstüne yapmışlar. Bazı kadınlar ise karşı cinsi etkilemek için estetik ve güzellik amaçlı kullanılmıştır.

Kadim zamanlardan beri kullanılıyor

“Dövmeden farklı olan deq’ın geçmişi çok eski tarihlere kadar dayanıyor. Geçmişte Kürtler, Süryaniler, Keldaniler gibi birçok halktan kadınlar el ya da çenelerine, alınlarına deq’ı farklı şekil ve biçimlerde yaptırmışlardır.

Tarihi tam olarak bilinmese de aşiretten aşirete değişen, her aşiretin kullandığı kendine has motifleri olmuştur. Kadınların zenginliklerini, güzelliklerini göstermeleri için kullanılmış. İtibar sahibi olma amaçlı olarak da kullanılmıştır.

Şu an yerini dövme ya da tato almış. Bunlar deq’dan doğmuştur diyebiliriz. Dövme ve tato’nun kendine özgü özellikleri ve motifleri yok. Birçok şekillerde dövme de yapılabiliyor ama deq’ın kendine has çizgileri kendine has yapılış şekli var. Deq dövme ve tatodan farklı olarak tek iğne kullanılıyor. Anne sütü ve is kullanılıyor hepsi doğal. Bunların dışında motiflerin her birini anlamları var. Bu işi yapanlar kendince anlamlar da katarak zenginleştirerek günümüze kadar gelmiştir. Şu an bu geleneğimiz kaybolmak üzere. Ben de bu küçük atölyemi açtım ve bu geleneği yaşatmak ve ileriki nesillere aktarmak istiyorum.

Dünyanın başka bölgelerinde benzeri uygulamalar yapılıyor. Ama bunlara deq demek ne kadar doğru olur. Çünkü onlar yaptıkları bu işe farklı isimlendirmeler yapmış olabilirler. Yaptığım araştırmada Güney Kore’de 102 yaşındaki tatocu kadın sarmaşıkların iğneleriyle ve kömürle suyu karıştırıp yapıyorlar. Kimyasal kullanmıyorlar ama motif farklılıkları var.

Mezopotamya’da yapılan motifler ile onların yaptıkları arasında çok fark var.  Onlar daha yuvarlak ve kalabalık yapıyorlar. Bizim ise daha simetrik motiflerimiz oluyor. Dünyanın farklı bölgelerindeki motifler farklılık gösterebiliyor. Hatta yöreden yöreye, aşiretten aşirete göre de motif farklılıkları olabiliyor.

Mesela Derik de zeytin var. Zeytin onlar için kutsal, zeytini simgeleyip deq motifine dönüştürüp yapıyorlar. Yörenin kendine has olan, önemli gördüğü, kutsal saydığı simgeleri çizgi ve desenlere dönüştürerek yapmışlardır. Mezopotamya’da güneş kutsal görüldüğü için motif olarak çoğunlukla tercih edilmiştir.